Του Γ. Κολοβού
*Από το περιοδικό «Οι πειρατές της ημισελήνου», Νο 1 (14), Μάρτης 1993.
Όσο κι αν πιστεύεται πως η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα ήταν λίγο πολύ μια σταθερή πραγματικότητα, οι κοινωνικές εξεγέρσεις δεν έλειπαν από τη χρονική και τοπική της επικράτεια, είτε λύθηκαν με τον αποικισμό και τελικά την αποπομπή των δυσαρεστημένων (1) είτε γνώρισαν την άμεση καταστολή. Από τις εξεγέρσεις των ειλώτων στη Σπάρτη ή και τη δράση των Παρθενίων (2) ώς την εξέγερση του Σπάρτακου στα χωρικά πλαίσια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Και όσο κι αν είναι δόκιμη μια οικονομίστικη προσέγγιση των κοινωνιών αυτών (3) τα γεγονότα με πρωταγωνιστές τους εξεγερμένους συντρόφους του Σπάρτακου ή τις στρατιές του Αριστόνικου στην περιοχή της Περγάμου, δείχνουν πως αυτή δεν είναι από μόνη της ικανή για τη κατανόηση των ίδιων των κοινωνικών μεταβολών ή τέλος πάντων των οποιωνδήποτε αποπειρών για αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος, σε συγκεκριμένο ή ευρύτερο τοπικό πλαίσιο.
Δούλοι (4)
Ο Ν. Πουλαντζάς (5) λέει. ότι μια τάξη μπορεί να χαρακτηριστεί ως τάξη μόνο όταν κατέχοντας δεδομένη θέση στη παραγωγική διαδικασία έχει αναπτύξει συνείδηση των κοινών της συμφερόντων και διεκδικεί τα συμφέροντά της αυτά με κοινούς αγώνες.
Όμως οι εξεγέρσεις των δούλων, με μόνη ίσως εξαίρεση την εξέγερση του Αριστόνικου, ουδέποτε έθεσαν ως στόχο την κατάργηση της δουλείας. Και ενώ λοιπόν θα χωρούσε πολλή συζήτηση για το αν όλοι οι δούλοι (αγροτικοί, των μεταλλείων, οικιακοί κλπ.) κατείχαν την ίδια θέση στο οικονομικό επίπεδο, βλέπουμε μια αδυναμία τους να συνειδητοποιούν τα κοινά τους συμφέροντα και να αναπτύσσουν εξεγερσιακούς αγώνες σε κοινή και μεγάλη κλίμακα.
Παρ’ όλα αυτά ο ίδιος ο Μαρξ, στην αρχή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (6) δέχεται ότι «μέχρι τώρα η ιστορία όλης της κοινωνίας είναι ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος κλπ.». Ο δε ste. Croix (7) λέει πως «Τα άτομα που συναποτελούν μια δεδομένη τάξη ενδέχεται να έχουν αλλά και να μην έχουν συνολικά ή μερικά συνείδηση της ταυτότητας τους και των κοινών τους συμφερόντων ως τάξης και ενδέχεται να μην αισθάνονται ανταγωνιστικά προς τα μέλη άλλων τάξεων». Επίσης ο Φίνλεϋ (8) προτείνει κάτι πολύ πιο σύνθετο όσον αφορά στη κοινωνική διαστρωμάτωση (με βάση τις διαφορές μεταξύ των ‘ίδιων των δούλων, αλλά και την ύπαρξη πολλών εξαρτημένων ανθρώπων και λιγότερα ή περισσότερα επίπεδα ελευθερίας): ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών βαθμίδων ή θέσεων. Το σκηνικό
Στα τέλη του 2ου π.χ. αϊ. έχουμε όχι μόνο σποραδικές κοινωνικές εξεγέρσεις στον ελλαδικό χώρο, αλλά και μεγάλη συγκέντρωση δούλων στα όρια της αναπτυσσόμενης με ταχείς ρυθμούς Ρωμαϊκής Πολιτείας. Εξέγερση του Εύνου του Θεόληπτου στη Σικελία το 136 π.Χ.. αλλά και άλλες σης Μιντούρνες (9), στη Σινουέσσα (10) και στη Ρώμη (11). Επίσης, οι δούλοι των μεταλλείων του Λαυρίου, βρισκόμενοι σε επαφή με τους εξεγερμένους δούλους της Σικελίας, επαναστατούν, καταλαμβάνουν την Ακρόπολη του Σουνίου και πριν σφαγιαστούν καταφέρνουν να λεηλατήσουν την Αττική (12). Άλλωστε, οι δούλοι, ή οι εξαρτημένοι γεωργοί, διαχωρισμένοι εθνικά από τους κυρίαρχούς τους συνειδητά διαφοροποιούνται πολιτισμικά και αποτελούν δυνάμει εξεγερμένους (13). Κάτι τέτοιο συνέβαινε στη πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Τέλος, τα έτη 73-71 ο Σπάρτακος καταφέρνει να συγκεντρώσει γύρω του μάζες δούλων-μονομάχων (πολλοί μιλούν για 10.000 και πάνω) και μετά από πολλές νίκες απειλεί την ίδια τη ρωμαϊκή κυριαρχία στην Ιταλία. Ο στρατός του Σπάρτακου ζούσε σε κατάσταση «πολεμικού κομμουνισμού» αλλά μόνος του στόχος ήταν η απελευθέρωση των συγκεκριμένων δούλων και όχι η κατάργηση της δουλείας.
Επίσης, η δράση του βασίστηκε στην εθνική ενότητα Θρακών, Κελτών και Γερμανών που κυρίως απαρτίζουν τις τάξεις του (14). Και γυρίζοντας λίγο πιο πίσω χρονικά στις ίδιες περιοχές, αξίζει να αναφέρουμε το status της Ρώμης, που με τις μεγάλες κατακτήσεις στην Ιταλία, δημιουργούνται σιγά-σιγά τα latifundia και πολλοί ελεύθεροι, αλλά ακτήμονες συρρέουν στη μητρόπολη, όπου τρέφονται από τα δωρεάν συσσίτια (15).
Την κατάσταση της δυσαρέσκειας προσπαθούν να συμβιβάσουν τόσο ο Λικίνιος Στόλων (με συγκεκριμένους νόμους), όσο κυρίως ο Τιβέριος Σεμπρώνιος Γράκχος με τις γνωστές «μεταρρυθμίσεις» του (16). Η τύχη του λαοφιλούς Γράκχου είναι να θανατωθεί από ανθρώπους της Συγκλήτου, στα προπύλαια του Καπιτωλίου και το πτώμα του να πεταχτεί στον Τίβερη.
Ουτοπίες
Η Ουτοπία του Ιάμβουλου
Τόποι μακρινοί και θαυμαστοί, μυστήριοι, κρυμμένοι από τα βλέμματα των υπόλοιπων «πολιτισμένων», ανέκαθεν εμφανίζονταν στα αρχαία κείμενα. Από τον Όμηρο και τον Ηρόδοτο (17) ώς την Πολιτεία του Πλάτωνα, την civitas dei και φυσικά το ολοκληρωμένο σχέδιο πολιτείας του Thomas More (18) ή τέλος τα ασκητικά γραπτά του Henry David Thoreau (19). Και είναι φυσικό τα μυαλά διαφόρων εποχών και ανθρώπων να συναρπάζονται από μια ιδεώδη κοινωνία, όπου όλοι θα ζουν με ευδαιμονία και - γιατί όχι; - σε κατάσταση κοινωνικής δικαιοσύνης.
Στην Ιστορική Βιβλιοθήκη (Ιστορία) του Διόδωρου του Σικελιώτη (20) παρουσιάζεται η «Ουτοπία του Ιάμβουλου»». Ο Ιάμβουλος, ένας μορφωμένος έμπορος, πιάνεται μαζί με κάποιο φίλο του από τους Αιθίοπες. Οι τελευταίοι τους ρίχνουν στη θάλασσα με ένα πλοιάριο και μετά από περιπέτειες φτάνουν σε ένα μυστηριώδες νησί, όπου ζούσαν άνθρωποι ψηλοί, μακρόβιοι, σε καθεστώς κοινωνικής δικαιοσύνης και τροφοσυλλεκτικού τρόπου παραγωγής. Οι ίδιοι έχουν κοινότητα γυναικών και παιδιών και μεταξύ τους εκλείπουν εντελώς οι πατριαρχικές εξουσιαστικές τάξεις. Η κοινοκτημοσύνη και η έλλειψη εξουσίας (πέρα από τη συμβουλευτική αρχηγία του γηραιότερου τους κάνει να μη γνωρίζουν κοινωνικές συγκρούσεις και να ζουν σε ομόνοια («διόπερ μηδέ μιας παρ’ αυτάς γινομένης φιλοτιμίας αστασίαστους και την ομόνοιαν περί πλείστου ποιούμενος διατελείν»).
Τελικά, ο Ιάμβουλος και ο σύντροφός του διώχνονται και μετά από περιπέτειες επιζεί μόνο ο πρώτος που διασώζει και την ιστορία.
Το Βασίλειο της Περγάμου (21)
Παρ’ όλη την έλλειψη πληροφοριών για το συγκεκριμένο ελληνιστικό βασίλειο (απουσία παπυρολογικών πηγών) είμαστε σχεδόν σίγουροι πως η επικράτεια αρχίζει από την πόλη της Περγάμου, που σιγά-σιγά απλώνει τα πλοκάμια της στη γύρω ή και στην ευρύτερη περιοχή. Ο βασιλιάς της Περγάμου απέχει από το βασιλιά-θεό της Αιγύπτου και διατηρεί τη φυσιογνωμία ενός «πρώτου πολίτη». Σε αυτό το γεγονός συμβάλει και το τραύμα της άσημης προέλευσης του δυναστικού οίκου που πάντα εναγώνια αναζητά πολεμικές και πολιτιστικές δάφνες για να καλύψει το «τρωτός» (22). Γενικά, τηρούν μια δουλοπρεπή στάση απέναντι στη όλο και δυνατότερη Ρώμη (23). Πέρα από την Πέργαμο - με τη γνωστή βιβλιοθήκη-απάντηση στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (24) - μεγάλες πόλεις είναι η Αττάλεια, η Φιλεταίρεια (που γρήγορα χάνεται), η Φιλαδέλφεια της Λυδίας και η Αττάλεια της Παμφυλίας.
Ο Πολύβιος, παπυρολογικές πηγές και νομίσματα μαρτυρούν ακόμα πως πολλές στρατιωτικές κατοικίες εξελίσσονται σε πόλεις (Μυσομακεδόνες: μια επιμειξία στρατιωτών που διαθέτουν και δικά τους νομίσματα). Στο καθεστώς αυτό υπάρχουν πολλές εξαρτημένες (25), αλλά και ελεύθερες πόλεις που προσφέρουν διάφορες υπηρεσίες, δεν ανήκουν όμως στην επικράτεια του Βασιλείου.
Όπως φαίνεται από τις πηγές (26), υπήρχε πλήθος δούλων, αλλά και «βασιλικά εργαστήρια» που παρήγαγαν με τη δουλική εργασία. Το 133, πεθαίνοντας ο Άτταλος Γ’ ορίζει με τη διαθήκη του ως κληρονόμο του Βασιλείου το Δήμο των Ρωμαίων. Η ίδια η διαθήκη προκαλεί στη Ρώμη σύγκρουση μεταξύ Δήμου και Συγκλήτου (ενώ τα γεγονότα του Γράκχου είναι νωπά), αλλά, τελικά, οι συγκλητικοί αποκτούν τον έλεγχο της κατάστασης. Η Σύγκλητος ορίζει ως έγκυρες και ισχυρές όλες τις οικονομικές και διοικητικές πράξεις που ίσχυαν ώς τον θάνατο του Αττάλου Γ’ και δίνει οδηγίες στους στρατηγούς της να τις σεβαστούν. Κι αυτό, γιατί η άρχουσα Περγαμηνή τάξη φοβάται (27) τη δράση του Αριστόνικου, ενός νόθου γιου του Ευμενή Β’ και ετεροθαλούς αδελφού του Αττάλου Γ’. Εξάλλου, όπως αναφέρει ο Στράβων, οι ντόπιοι δούλοι γνωρίζουν τις ιταλικές δουλικές εξεγέρσεις και ένας αναβρασμός επικρατεί. Τέλος, με ένα ψήφισμα επικυρώνουν τη διαθήκη του Αττάλου Γ’ και ρυθμίζουν τη σωστή και ακίνδυνη τήρησή της: η πόλη λαβαίνει τα μέτρα της! Την ίδια στιγμή, ο Αριστόνικος, με δικά του στρατεύματα κινεί επανάσταση. Προχωρά σε κατάληψη της Λεύκης (29), ενώ σ’ αυτόν προσχωρεί και η Φώκαια (30). Τελικά, εναντίον του κινούνται οι Εφέσσιοι που τον κατατροπώνουν σε ναυμαχία έξω από την Κύμη. Η ήττα του Αριστόνικου είναι ολοκληρωτική.
Η εξέγερση των Ηλιοπολιτών – Το πρόβλημα
Είναι φυσικό οι δυσαρεστημένοι ενός καθεστώτος ή καλύτερα μιας κατάστασης και πραγματικότητας να είναι εν δυνάμει επαναστάτες. Και στο Βασίλειο της Περγάμου δυσαρεστημένοι ήταν οι εξαρτημένοι («βασιλικοί») γεωργοί, οι ντόπιοι ακτήμονες που πέρα από την θέση τους στην παραγωγή νιώθουν και εθνικά καταπιεσμένοι (31), οι δούλοι των πόλεων, οι Μυσοί (κυρίως στρατιώτες - πρβ Μυσομακεδόνες) και φυσικά οι ουκ ολίγοι φυγόδικοι και ληστές. Σ’ αυτούς στρέφεται ο Αριστόνικος στη νέα του προσπάθεια για κατάληψη της εξουσίας.
Έτσι συγκεντρώνει γύρω του (32): δούλους και ακτήμονες, τις τάξεις των κατώτερων στρωμάτων, διάφορους απόκληρους, δραπέτες και κατάδικους, τα σώματα των άτακτων ληστών που λυμαίνονται την ύπαιθρο, τους Μυσούς που είναι άριστοι πολεμιστές, και όλους «Ηλιοπολέτες εκάλεσε» (33). Πέρα από την κατάργηση των διακρίσεων μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων (ποτέ δεν ίσχυσαν στην πράξη οι απόψεις του Μ. Αλέξανδρου), πράγμα που σήμαινε εθνική αποκατάσταση των ντόπιων πληθυσμών και αντίσταση στη ρωμαιόφιλη άρχουσα τάξη, κήρυσσε απελευθέρωση των δούλων και κατάργηση της δουλείας καθώς και αποκατάσταση των ακτημόνων. Έτσι ο Αριστόνικος - γιος βασιλιά και μιας καθαρίστριας (πιθανότατα δούλης) - ανεβάζοντας τους σκλάβους σε υψηλότερη θέση ανέβαζε και τη μητέρα του και κατ’ επέκταση τον εαυτό του. Αρκετοί μελετητές πίστευαν ότι το όνομα «Ηλιοπολίται» υιοθετήθηκε από τον Αριστόνικο υπό την επιρροή της Ουτοπίας του Ιάμβουλου.
Όμως η πιο σύγχρονη μελέτη (35) υποστηρίζει. πως το όνομα δόθηκε προς τιμήν του Ήλιου ως προστάτη της δικαιοσύνης. Άλλωστε, ο ίδιος ο Αριστόνικος αυτοπαρουσιάζεται ως «δίκαιος βασιλεύς» (justusque iam rex videretur (36)). Τέλος πολλοί (37) αποδίδουν στον Αριστόνικο στωικές επιδράσεις (παγκόσμια κοινωνία / κοσμοπολιτισμός, αρχικά όχι ελεύθεροι ή δούλοι, Έλληνες ή βάρβαροι, μη ύπαρξη χρήματος και ιδιοκτησίας, κοινές γυναίκες, κλπ) κυρίως από το μύθο που θέλει τον στωικό Βλόσσιο τον Κυμαίο, δάσκαλο και του Γράκχου, να αποδρά από τη Ρώμη και να φτάνει στον Αριστόνικο, ο οποίος τον χρησιμοποιεί ως σύμβουλό του.
Η όλη κίνηση των Ηλιοπολιτών προκαλεί αναστάτωση στην Πέργαμο. Προνόμια δίνονται σε μη-ευνοούμενα στρώματα: οι μέτοικοι και ορισμένες κατηγορίες στρατιωτών γίνονται πολίτες, ενώ οι απελεύθεροι και οι δημόσιοι δούλοι περνούν στο στρώμα των μετοίκων. Όσοι ακολουθούν τους Ηλιοπολίτες ή φεύγουν από την πόλη ή χάνουν τα πολιτικά δικαιώματα και την περιουσία τους (38).
Και έχουν απόλυτο δίκιο να φοβούνται: η Θυάττιρα, η Απολλωνίδα, η Μύνδος, η Σάμος, η Κολοφώνα, η Στρατονίκεια περνούν με το μέρος των επαναστατών. Με λυσσαλέο αγώνα των πρώην ληστών και των έμπειρων Μυσών, το κίνημα φτάνει ώς τον Εύξεινο Πόντο, ενώ στις αναταραχές εμπλέκονται όλες σχεδόν οι μικρασιατικές πόλεις, μη εξαιρουμένων των βασιλείων της Βιθυνίας, του Πόντου και της Καππαδοκίας. Έτσι το κίνημα «ενέπλησεν άπασαν πολέμων την Ασίαν». Μάλιστα, οι εχθροπραξίες εξαπλώνονταν ως την ίδια την Πέργαμο Η καταστολή Οι ελληνιστικές πολιτείες μπορεί να διατηρούσαν βουλή και συνέλευση του λαού, σύμφωνα με την ελλαδική δημοκρατική εμπειρία, όμως στην ουσία απείχαν μίλια μακριά από το ιδεώδες της δημοκρατικής Αθήνας. Ο βασιλέας ορίζει 5 στρατηγούς με οικονομικές και νομοθετικές (αυτοί φέρνουν τα ψηφίσματα στη βουλή) αρμοδιότητες. Είναι φυσικό οι πόλεις να ελέγχονται από την ανώτερη τάξη που καμία διάθεση δεν είχε να επικρατήσουν οι επαναστάτες Ηλιοπολίτες.
Η Κύζικος απευθύνεται στον Ρωμαίο Μάρκο Κοσκώνιο, κυβερνήτη της Μακεδονίας και ζητά βοήθεια. Μετά από αίτηση των Περγαμίων ο Σκιπίων Νασίκας (40) έρχεται στην Ασία για να εκτιμήσει την κατάσταση (41). Ζει ένα χρόνο στην Πέργαμο και πεθαίνει ξαφνικά. Ο κίνδυνος για τις πόλεις είναι μεγάλος: «εν τοις αναγχαιοτάτοις και κατεπείγονται καιροίς». Ενάντια στους επαναστάτες στρέφονται η Έφεσος, η Πριήνη, η Ερυθραία, η Μαγνησία, το Βυζάντιο. Ο περγαμηνός Διόδωρος σπεύδει στη Ρώμη και πείθει τους Ρωμαίους να στείλουν στρατό στην Μ. Ασία. Οι τελευταίοι έχουν τα χέρια τους λυμένα μετά την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης των δούλων στη Σικελία. Σε βοήθεια των Ρωμαίων καλούνται και οι Νικομήδης Β’ της Βιθυνίας, Μιθριδάτης Ε’ του Πόντου, Αριαράθης Ε’ της Καππαδοκίας, Πολεμένης Α’ της Παφλαγονίας (42) που νοιώθουν να κινδυνεύουν και οι ίδιοι άμεσα από τους Ηλιοπολίτες ή έμμεσα από τις ιδέες που κυρύττουν.
Την Άνοιξη του 131 αρχίζει η εκστρατεία υπό την αρχηγία του P. Licinius Crassus Dives Mucianuus. Συμμετέχουν εμπειροπόλεμες μονάδες («cum instructissismo missus exercitu»). Παρ’ όλα αυτά, μετά από επίθεση στη Λεύκη (μεταξύ Φωκαίας και Σμύρνης) οι Ηλιοπολίτες διαλύουν τα ρωμαϊκά στρατεύματα, ενώ ο Κράσσος σκοτώνεται. Ενώ όμως οι επαναστάτες πανηγυρίζουν, οι Ρωμαίοι στέλνουν τον M. Perperna στην περιοχή. Οι Ηλιοπολίτες βρίσκονται απροετοίμαστοι (Aristonicum recenti victoria feriatum improviso bello adortus (44)). Οι Ρωμαίοι είναι αναμφίβολα ανώτεροι σε οργάνωση και εξοπλισμό και καταφέρνουν να χτυπήσουν το κύριο σώμα των Ηλιοπολιτών, πριν οι τελευταίοι πάρουν είδηση τι συμβαίνει. Ό,τι μένει από τους επαναστάτες, μαζί κι ο Αριοτόνικος, μετακινείται προς τη Στρατονίκεια. Ακολουθεί πολιορκία και λόγω λιμού παράδοση της πόλης και των επαναστατών.
Ο Αριστόνικος οδηγείται αλυσσοδεμένος στη μητρόπολη της Ρώμης. Τελικά, στραγγαλίζεται μέσα στη φυλακή (jussu senatus in carcere stranglatus est) (45»). Η νίκη γιορτάζεται με λαμπρές τελετές στην Πέργαμο και στις συμμαχικές πόλεις. Κατά κακή του τύχη, ο Μάρκος Περπερνάς πεθαίνει λίγο πριν αναχωρήσει για τη μητρόπολη.
Βέβαια, οι Ηλιοπολίτες δεν έχουν εξοντωθεί εντελώς. Τα τελευταία τους υπολείμματα δρουν ληστρικά με ορμητήριο την Άνω Μυσία (46). Ο Ρωμαίος Μάνιος Ακύλιος καταφτάνει για να ξεκαθαρίσει τις τελευταίες εστίες αντίστασης και βαδίζει κατευθείαν προς την Μυσία. Οι τελευταίοι των εξεγερμένων επιδίδονται σε ανταρτοπόλεμο και πόλεμο φθοράς του αντιπάλου. Έτσι αντέχουν για δύο χρόνια πριν εξοντωθούν.
Οι Ρωμαίοι καταλαβαίνουν τον κίνδυνο των μηνυμάτων της εξέγερσης και της φύσης του (ορεινού) εδάφους και ισοπεδώνουν τα μικρά φρούρια/ορμητήρια των επαναστατών, στα βουνά. Προχωρούν στην κατασκευή οδικού δικτύου για τον καλύτερο έλεγχο της περιοχής ενώ ο Μάνιος Ακύλιος γίνεται δεκτός με τιμές θεού (και από εκείνη τη στιγμή αποκτά το δικό του ναό). Οι Ρωμαίοι είχαν νικήσει για .άλλη μια φορά! Και μόνο η αντοχή ενός άτακτου στρατεύματος με χαλαρούς διοικητικούς δεσμούς απέναντι στις καλοεξοπλισμένες και καλοοργανωμένες ρωμαϊκές λεγεώνες, δείχνει τη λύσσα αυτών των ανθρώπων να μη δώσουν τίποτα από αυτά που με κόπο είχαν κερδίσει. Όμως η ουσία δεν βρίσκεται καν εκεί. Ούτε βέβαια στο αν ο «ηγέτης» Αριστόνικος ήταν ένας εξουσιομανής τυχοδιώκτης ή ένας ρομαντικός αλλά θαρραλέος Δον Κιχώτης.
Για πρώτη φορά σ’ όλη την ιστορία της αρχαιότητας γινόταν μια εξέγερση φτωχών, δούλων και κοινωνικά αποδιωγμένων που έβαζε ως αίτημα την ολική κατάργηση της δουλείας και όχι μόνο την απελευθέρωση των συγκεκριμένων φορέων της εξέγερσης.
Και βέβαια στην προβολή της συγκεκριμένης εξέγερσης στη σημερινή πραγματικότητα και το ερώτημα για το τι ρόλο - πέρα από τον ιστοριογραφικό - παίζουν τέτοια κείμενα σήμερα, θα θυμίσουμε δυο πράγματα: Πρώτον, την επιρροή μιας άλλης «αρχαίας» εξέγερσης, αυτής του Σπάρτακου και των δούλων-συντρόφων του, στο γερμανικό κίνημα της. περιόδου 1918-1919, τα περί της Λίγκας Σπάρτακος και της Κομμούνας του Βερολίνου στα 1919 (47). Δεύτερον, το γεγονός πως οι εξεγέρσεις του παρελθόντος απηχούν στις εξεγέρσεις του μέλλοντος, έστω κι αν η όλη παραγωγική διαδικασία (οικονομικό επίπεδο) έχει αλλάξει, αναγόμενες έστω στο συναισθηματικό-ψυχολογικό επίπεδο. Άλλωστε, ένα κίνημα που δεν διαθέτει μνήμη, δε διαθέτει ούτε οξυδέρκεια… Και είναι άξιο της τύχης του.
Σημειώσεις
1. Αρκεί η ανάγνωση των αντίστοιχων κεφαλαίων σε ένα απλό εγχειρίδιο, π.χ Bengston H., Η ιστορία της Αρχαίος Ελλάδος, Μέλισσα, Αθήνα 1979, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ Γι, Γ2, Λ, Ε, ΣΤ’.
2. Πρβ Μικρογιαννάκη, Εμμ., Παθολογία Πολιτευμάτων στην Αρχαιότητα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990, σσ. 134-135
3. Πρβ. Marx Karl, Προκαπιταλιστικοί Οικονομικοί Σχηματισμοί, Κάλβος, Αθήνα 1983, αλλά κυρίως τον πρόλογο του Eric Hobsabaum στον ίδιο τόμο.
4. Πρβ. το πολύ καλό Κυρτάτας Δημ, Δούλοι, Δουλεία και Δουλοκτητικός Τροχός Παραγωγής. Ο Πολίτης, Αθήνα 1987.
5. Πουλαντζάς Ν., Τάξεις και κράτος, στο Μαρξισμός και Επιστήμη, Αθήνα 1966 και Πουλαντζάς Ν., Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις, Θεμέλιο, Αθήνα 1975, τ.Α’, σσ.74-93
6. Μαρξ, Κ - Ενγκελς, Φ., Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Θεμέλιο, Αθήνα, σ. 41 Επίσης Μαρξ, Κ · Προκαπ. Οικον. Σχημ. ο.π.
7. Ste. Croix., GEM de Early Christian Attitudes to Poverty and Slavery, στο Studies in Chaurch History,12, 1975, σ. 47
8. Finley, M.I., Οικονομία και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988
9. Orosius V 9,4.
10. Διόδωρος XXXIV
11. Orosius 1.0 12. Αθήναιος σ. 272f
13. «Η προφητεία του κεραμέως» ΖΡΕ 2 (1968)
14. Γενικά για τις εξεγέρσεις των δούλων πρβ. Vogt, J., Histoire de ‘ Esclavage dans l’ Aniquite, Paris 1974, σσ. 9-92 και για Σπάρτακο σσ.49-51,71-74. Επίσης, Λεκατσάς, Π., Οι Πόλεμοι των Δούλων, Αθήνα 1957
15. Γενικά πρβ. κάποιο εγχειρίδιο π.χ. Rostovtzeff, M., Ρωμαϊκή Ιστορία, Αθήνα
16. Πρβ. Πλούταρχος- Γράκχος και Αππιανός- Εμφύλιος Ι 35/37
17. Στην περιγραφή π.χ. της χώρας και της ζωής των Αιθιόπων: Ηροδότου, Ιστορίαι, Θάλεια 19 κ.ε.
18. More, Th., Ουτοπία, Κάλβος, Αθήνα 1984
19. Thoreau, H.-D., Ουώλντεν, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1981
20. Διόδωρου Σικελιώτου, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Β’ 55-60
21. Γενικότερα για το πλαίσιο της ελληνιστικής εποχής πρβ. Bengston H., Rostovtzeff, M., The Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford, 1941 (το οποίο σύντομα θα κυκλοφορήσει - αν δεν έχει ήδη κυκλοφορήσει - και στα ελληνικά), Ράνοβιτς, Αβρ., Η Ελληνιστική Εποχή, Μπάιρον, Αθήνα 1983 (όπου προσπαθεί να δει την ελληνιστική εποχή ως μια απλή φάση στην εξέλιξη της δουλείας τύπου ελλ. πόλης στην Ανατολή - κάπως ξεπερασμένο έργο) και Preaux, Cl., Le Monde Hellenistique, Paris 1978 (τ.2)
22. Οι βασιλείς της Περγάμου είναι οι: Φιλέταιρος (283-263), Ευμενής Α’ (263-241-οι δύο πρώτοι χρησιμοποιούν το βασιλικό τίτλο), Άτταλος Α’ ο Σωτήρ (241-197), Ευμενής Β’ ο Σωτήρ (197-160), Άτταλος Β’ (160-139) και Άτταλος Γ’ (139-133).
23. Στράβων 267 και OGIS Ι (1903) C VI 44 κ.ε.
24. Πρβ. Κανφορά Λ.- Η Χαμένη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1990, σσ. 60-66
25. Πρβ. Επιστολή Αττάλου Β’ στον Άμλαντα σχετικά με τη φορολογία των πόλεων, Allen, R.E., The Attalid Kingdom, Oxford 983
26. π.χ. μια επιγραφή στους Δελφούς όπου επιστάτης «επί των έργων των βασιλικών» απελευθερώνει δούλη
27. Πρβ. Στράβων, XIV, I 38, ρ. 464
28. Ψήφισμα Περγάμου, OGIS Ι (1903)
29. Στράβων XIV, I, 38 ρ 464
30. Justinus ΧΧΧVII, I, I
31. Παρ’ όλο που ο ίδιος ο Μ. Αλέξανδρος δεν ξεχώριζε «εθνικά» τους λαούς της αυτοκρατορίας του. Μάλιστα, ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, μέσω Στράβωνα (Γεωγραφία, 14. 7-9), τους διαχωρίζει σε «κακούς» (ανεπίδεκτους πολιτισμού) και «αστείους» (εκπολιτισμένους) και όχι σε βάρβαρους και Έλληνες.
32. Πρβ. 29
33. Στράβων, Ιc
34. Το υποστηρίζει ο Λεκατσάς, Π., .Η Πολιτεία του Ήλιου, Καστανιώτης, Αθήνα 1978
35. Πρβ. Bengston οπ. σελ.415 και για τη χρονολόγηση του Ιάμβουλου W.W. Tarn-Alex the Great II (1948) σ.411 κ.ε.
36. Justinus ΧΧΧVI, 4,7
37. Λεκατσάς, Η Πολ. του Ήλιου, οπ.
38. Frnakel – Inscriften Von Pergamos I 249 = Dittenberger, Inscript. Orientis Gr. I 338
39. Επιγραφή Mitteil. Athen. Inst.. ΧΧΧΠ (1907) 245 Νr4: ο Πόντιος Μιθριδάτης Δ’ παίρνει και ομήρους
40. Ο επονομαζόμενος Στραπίων, από το όνομα γνωστού σφαγέα της Ρώμης
41. Valerius Maximus IX 14,3 Livius, epit. 55 Plinius, Nat. Hist. VII 54 και XX 10.
42. Justinus ΧΧΧVII, 1,2 και Στράβων XIV, 1, 38 r. 646.
43. Orosius V, 10,1
44. Orosius V.10,4
45. Eutopius και Orosius
46. Επιγραφή Περγάμου- Mitteil. Athen. Inst. ΧΧΧΠ (1907) 245 Nr4
47. Πρβ. Prodhommeaux Α., Σπάρτακος, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1981
48. Ας συγχωρέσουν οι κ.κ. φιλομαθείς αναγνώστες την ηθελημένη προσπάθεια να κρατηθούμε μακριά από κάθε ιστορικό επιστημονισμό και από την παραπομπή σε δυσεύρετες επιστημονικές μονογραφίες. Ο «δημοσιογραφικός» τόνος του κειμένου ίσως ταιριάζει περισσότερο στη φύση του εντύπου που φιλοξενεί το κείμενο, σε αντίθεση με κάποιο πιο σοβαρό κι επιστημονικό τόνο...